Kołysanka...

środa, 04 stycznia 2012 18:56

…berceuse (fr.), canto de ninar (port.), canción de una (hiszp.), lullaby (ang.), ninnananna (wł.), shuantraí (irl.), ukolébavka(czeski), Wiegenlied (niem.)…

       Słownik terminów literackich definiuje kołysankę jako odmianę pieśni ludowej śpiewaną nad kołyską.  Jest to forma śpiewu głęboko zakorzeniona w kulturze codziennej, jak i wysokiej,  znana wszystkim ludom.  Stąd też definicja kołysanki jako gatunku czy to muzycznego, czy literackiego będzie  dość płynna, a próby jej konkretyzacji skazane na niepowodzenie. 

       Pod względem muzycznym kołysankę charakteryzuje prosta refreniczna budowa, płynna kołysząca melodyka utrzymana w takcie 6/8 i umiarkowanym tempie.  Z reguły w końcowej części kołysanka jest zwalniana i ściszana.  Treść bywa rozbudowana, urozmaicona, często baśniowa, a nieraz, paradoksalnie, wzbudzająca grozę.  Cechą charakterystyczną,  często stosowaną właśnie w refrenie, jest zastosowanie glosolalii i echolalii zbudowanych poprzez naśladowanie pierwszych sylab wypowiadanych przez dziecko (pol. aaa, lili, lulaj; w innych językach: dada, baj da baj, hunne, saute, ninne…).

        Niewątpliwie kołysanka musiała pojawić się już w starożytności także jako utwór muzyczny, podobno śpiewany okazjonalnie przez chór w starogreckich dramatach.  Znane są także kołysanki średniowiecznego minnesängera Gottfrieda von Neifen. Jako utwory skierowane do dziecka w naturalny sposób kojarzą się z Bożym Narodzeniem i tutaj prekursorstwo należy się świętemu Franciszkowi, autorowi pierwszych kolęd o charakterze religijnym (pierwotnie kolędy były pieśniami świeckimi o charakterze życzeniowym związanymi z początkiem nowego roku), jak też twórcy znanej do dzisiaj bożonarodzeniowej szopki.  Kołysankowe zwroty „ni nu, ni naj, lili lili laj” pomagające uśpić Dzieciątko przeplatały się z tkliwą troską: Czemu płaczesz Jezu?, Aza zimno czujesz?, Kto mi cię da, namilszy, bych cię mógł utolić?

       Popularność kołysanki nie mogła nie mieć wpływu na muzykę  klasyczną czy też poezję. Romantyzm szczególnie czerpał ze źródeł ludowych, toteż od tej epoki datuje się obecność kołysanki jako gatunku muzyki poważnej - Johann Friedrich Reichardt: Wiegenlieder für gute deutsche Muter (1798).  Najsłynniejszą polską romantyczną kołysanką czysto muzyczną jest Berceuse (Kołysanka) Des-dur, op. 57 Fryderyka Chopina (1844). Z kolei najbardziej znana kolędą-kołysanką jest oczywiście Lulajże, Jezuniu pochodząca z połowy XVII wieku, której melodię Chopin również wykorzystał w Scherzu h-moll, op. 20.

       Zagadnienie kołysanki poetyckiej jest jeszcze bardziej obszerne i skomplikowane. Trzeba zauważyć, że mogą to być zarówno teksty dość wiernie nawiązujące do pierwotnej kołysanki ludowej, jak i swobodne wariacje czy też kołysanki odwrócone,, skierowane na przykład do dziecka zmarłego (słynny wiersz Krzysztofa Kamila Baczyńskiego Elegia o… (chłopcu polskim).

        Jesteśmy jeszcze w okresie bożonarodzeniowym, więc wciąż mamy w uszach przede wszystkim kołysanki kolędowe.  Ach, śpij, Dziecino mała… Nie przepadam za sztuką ludową, czy to poezją, czy muzyką.  Może jej po prostu nie rozumiem, a może już zbyt daleko od ludowych źródeł kultury odbiegłam. Ale takie znalezisko anonimowego autora, w nieanonimowym wykonaniu zachwyca bez względu na źródło, pochodzenie czy okoliczności.

Ninna nanna Bambino Gesù - Philippe Jaroussky