Literaccy patroni 2021 roku

          Aż czterech pisarzy zostało przez polski Sejm ogłoszonych patronami roku 2021:  Krzysztof Kamil Baczyński, Stanisław Lem i Tadeusz Różewicz – stulecie urodzin, Cyprian Norwid – dwustulecie urodzin.

Urodzeni w 1921 roku Baczyński, Lem i Różewicz byli rówieśnikami, lecz w literaturze zapisali się zgoła odmiennymi, nieporównywalnymi osiągnięciami.  Przede wszystkim warto zauważyć, że Stanisław Lem jako wybitny twórca science-fiction zdobył sławę międzynarodową. Był najpoczytniejszym i najczęściej tłumaczonym polskim pisarzem na początku drugiej połowy XX wieku. Jego książki przetłumaczono na ponad 40 języków, a o renomie międzynarodowej świadczy fakt, że w 1980 roku brany był pod uwagę jako kandydat do Nagrody Nobla.  Wówczas jednak wyprzedził go inny polski twórca – Czesław Miłosz.

Najpopularniejsza powieść Stanisława Lema „Solaris” (1961) doczekała się dwóch znanych ekranizacji. W 1971 roku adaptację filmową wyreżyserował Andriej Tarkowski, który z otrzymał za nią nagrodę specjalną na Festiwalu Filmowym w Cannes,  a w 2002 r. nowej ekranizacji z Georgem Clooneyem w roli głównej dokonał Steven Soderbergh.  Zekranizowane zostały także inne utwory, jak „Szpital Przemienienia” (reż. Edward Żebrowski, 1978), „Przekładaniec” (reż. Andrzej Wajda, 1968) czy opowiadanie „Rozprawa” (film pod tytułem „Test pilota Pirxa” w reż. Marka Piestraka, 1978).

Lem w swojej fantastycznonaukowej i eseistycznej twórczości przewidział wiele zjawisk w dziedzinie technologii cyfrowej, która dzisiaj jest dla nas czymś oczywistym. Spełniło się między innymi jego przewidywanie powstania globalnej sieci informacji, czyli internet. W późniejszych utworach eseistycznych pisarz odszedł od fikcji literackiej, kierując się ku rozważaniom natury socjologicznej i filozoficznej. Krytykował przejawy rosnącego konsumpcjonizmu. Jego rozważania zawarte w zbiorze "Bomba megabitowa" do dziś zachowują aktualność.

Krzysztof Kamil Baczyński i Tadeusz Różewicz to poeci należący do tzw. pokolenia Kolumbów. Szczególnie Baczyński uznawany jest za wyraziciela dramatu pokolenia, które wchodziło w dorosłość wraz z początkiem II wojny światowej.  Jan Bugaj (pseudonim Baczyńskiego) w poetyckich obrazach ukazał tragizm swojego pokolenia postawionego wobec okrutnej historii, czego wyrazem są najsłynniejsze utwory „Pokolenie”, „Z głową na karabinie”, „Elegia o… [chłopcu polskim]”.  Wychowany w patriotycznej rodzinie, jako syn żołnierza Legionów Polskich, wstąpił do Szarych Szeregów, a by nie tylko poetyckim słowem, lecz z bronią w ręku włączyć się do walki z okupantem.  Zginął 4 sierpnia 1944 roku podczas Powstania Warszawskiego. To o nim prof. Stanisław Pigoń powiedział: „No cóż, należymy do narodu, którego losem jest strzelać do wroga z brylantów”. 

Krytycy literaccy już w czasie wojny dostrzegli niezwykły talent poetycki Baczyńskiego, porównując jego poetykę do Słowackiego. Obrazy historii w wierszach autora „Śpiewu z pożogi” przenikają nie tylko ludzkie losy, są też wpisane w przepiękne obrazy bliskiego poecie rodzinnego regionu Mazowsza „pod potokami szumiących gwiazd,/ pod sosen rzeką”. 

Tadeusz Różewicz, rówieśnik Baczyńskiego, z okresu wojny wyniósł doświadczenie walk partyzanckich, walcząc w leśnych oddziałach Armii krajowej na terenie Radomszczyzny. Mimo że debiutował w 1944 roku jeszcze w czasie wojny, bogata i wielostronna jego twórczość zyskała uznanie po wojnie. Z pierwszego powojennego tomiku „Niepokój” (1947) pochodzą jedne z najsłynniejszych wierszy: „Lament”, „Ocalony”, będące diagnozą duchowego okaleczenia ocalonych z wojennego kataklizmu. Na dorobek Różewicza składają się liczne tomiki poetyckie oraz znakomite dramaty stanowiące żelazny repertuar polskich scen teatralnych: „Kartoteka”, „Świadkowie, albo Nasza mała stabilizacja”, „Śmierć w starych dekoracjach”, „Kartoteka rozrzucona”.  Za sylwiczny tom poetycko-wspomnieniowy „Matka odchodzi” pisarz otrzymał w 2000 r. Literacką Nagrodę Nike.

„Czwarty wieszcz” Cyprian Norwid należał do najmłodszego pokolenia romantyków.  Jego nazwisko nieodmiennie zrosło się z pojęciem poezji ciemnej, trudnej, wymagającej wysiłku. Niedoceniany za życia, zmarły w przytułku św. Kazimierza w Paryżu dopiero po latach za sprawą publikacji Zenona Przesmyckiego „Miriama” doczekał się powtórnego odkrycia i docenienia.  Wiersze Norwida weszły do kanonu poezji śpiewanej, w czym ogromna zasługa Czesława Niemena wykonującego wiele jego utworów z „Bema pamięci żałobnym rapsodem” na czele.  Norwid, podobnie jak Różewicz, był poetą realizującym się w wielu gatunkach.  Pisał także prozę („Białe kwiaty”, „Czarne kwiaty”, „Ad leones”) i dramaty („Pierścień wielkiej damy”,  „Kleopatra i Cezar”). A pamiętać trzeba, że pierwotnie studiował rzeźbę i malarstwo, stąd też w rękopisach znaleźć można liczne rysunki i szkice. Czasami są to ilustracje do własnych utworów. 

W biografii Norwida jest też epizod amerykański, gdy poeta przybywszy do Nowego Jorku w lutym 1853 roku, otrzymuje najpierw pracę jako cieśla na budowie, a następnie różne doraźne zamówienia malarskie i rysunkowe.  Ostatecznie opuszcza amerykańską ziemię latem roku następnego – 1854 – wywożąc stąd między innymi słynny wiersz o tęsknocie do ojczyzny „Moja piosnka II”.

Każdy z autorów zajmuje niekwestionowane miejsce w polskiej literaturze. Warto pamiętać o ich osiągnięciach, bo bez nich polska poezja i proza byłyby całkiem inne. W przypadku Lema zaś mamy naprawdę wielki wkład w rozwój prozy światowej.