O tym, jak pewien gdańszczanin uczył Japończyków anatomii

     Gdzieś około 1722 roku (data niepewna) ukazała się drukiem niewielka książeczka (11 na 18 cm) z rycinami ponoć samego autora pod tytułem "Tabulae anatomicae" z łacińskimi opisami niemal trzydziestu tablic anatomicznych gdańskiego lekarza i przyrodnika Jana (Johanna) Adama Kulmusa. Tamto pierwsze wydanie niestety nie zachowało się, ale z tegoż 1722 roku pochodzi przechowywane w Bibliotece Gdańskiej Polskiej Akademii Nauk pierwsze wydanie niemieckie ("Anatomische Tabellen"). O popularności i zapotrzebowaniu na owe dzieło świadczy fakt, że w latach 1722  - 1814 "Tablice" miały w sumie 14 wydań w języku niemieckim, 5 łacińskim, 1 francuskim, 1 holenderskim i 1 po japońsku. Do Japonii dzieło dotarło poprzez tłumaczenie holenderskie wydane w 1734 r. 

Wydanie z 1732 r. (zdjęcie z domeny publicznej)

      Przyjrzyjmy się najpierw samemu autorowi. Johann Adamus Kulmus urodził się we Wrocławiu w 1689 r. w rodzinie piekarza. Gdy miał dziesięć lat, zmarł mu ojciec, a wkrótce także matka. Wówczas pod opiekę wziął go mieszkający w Gdańsku starszy brat Johann Georg Kulmus, który w 1704 roku sprowadził go do siebie i zapewnił dalsze kształcenie w Gimnazjum Akademickim, mającym w programie nauczania między innymi zajęcia z anatomii i podstaw medycyny. Tutaj młody Johann Adam oglądał prowadzone przez Johannesa Glossemeyera* publiczne pokazy sekcji zwłok (theatro anatomico). Studia akademickie Kulmus pogłębiał następnie przez kilka lat w różnych ośrodkach: w Halle, we Frankfurcie nad Odrą, w Jenie, Altdorfie, Strassburgu, Bazylei i Lejdzie. Poza medycyną studiował między innymi także matematykę u słynnego twórcy rachunku różniczkowego Johanna Bernoulliego. O szerokości zainteresowań Kulmusa świadczą prace z pozamedycznych dziedzin: "Descriptio aurorae borealis" czy "Curioser astronomischer und historischer Calender". Niemniej najbardziej zasłużył się jako medyk, anatom, autor międzynarodowego podręcznika służącego chirurgom nawet na antypodach. Po powrocie do Gdańska podjął praktykę lekarską, by po kilku latach zastąpić jako wykładowca swojego pierwszego nauczyciela Glossemeyera. 
      (Poniższą część notki zapisałam na podstawie opracowania Adama Szarszewskiego zamieszczonego w spisie bibliograficznym)
       W tamtym czasie Japonia była krajem dosyć odizolowanym od świata zachodniego. Nauki medyczne zaś rozwijały się właściwie na tradycji rodzimej i medycynie chińskiej. Jedyną europejską enklawą była holenderska kolonia zamieszkująca na wyspie Dejima. To właśnie tam świetnie zapowiadający się japoński lekarz Sugita Genpaku poznał holenderskiego chirurga Georga Rudolfa Bauera, który wywarł na nim ogromne wrażenie. Miał też styczność z holenderskimi publikacjami z dziedziny medycyny, jednak nie znając języka podziwiał przede wszystkim ryciny przedstawiające ludzką anatomię. Najbardziej zachwyciło go dzieło Johanna Adama Kulmusa, które otrzymał w podarunku w 1771 roku. Sugita Genpaku miał wówczas 38 lat. 4 marca 1771 roku Genpaku został zaproszony do uczestniczenia w sekcji zwłok, na którą udał się z książką Kulmusa. Spotkali się tam japońscy lekarze kilku specjalności, a dokonując sekcji porównywali rysunki z książek chińskich, japońskich i właśnie holenderskiego wydania "Tablic anatomicznych" Kulmusa. Wszyscy byli pod wrażeniem dokładności rysunków, precyzyjnego odwzorowania anatomicznych szczegółów, których dotąd w swoich książkach nie widzieli. Postanowiono dokonać tłumaczenia holenderskiego dzieła na japoński, co było niezmiernie trudne, gdyż tylko jeden z nich znał niewielką liczbę holenderskich słów. Niemniej ekipa zaczęła regularnie się spotykać, porównywać opisy z rysunkami, dokonywać sekcji porównawczych na ludziach i zwierzętach, notować wnioski budując w ten sposób pierwszy japoński słownik anatomiczny. Niuanse językowe wyjaśniono podczas kolejnego spotkania z Holendrami po upływie roku! Pilotażowe tłumaczenie książki przedstawiono szogunowi do aprobaty w 1773 roku, a całość w czterech tomach została wydana w roku następnym pod tytułem "Kaitai Shinsho" W zespole tłumaczy pracowało pięciu uczonych oraz autor rysunków.  Dalszym efektem pracy zespołu japońskich tłumczy było wydanie słownika japońsko-holenderskiego, a samo dzieło mimo charakteru wybitnie naukowego i medycznego przyczyniło się także do rozwoju techniki drzeworytniczej wykorzystanej do wykonania rysunków.  Sama zaś książka "Kaitai Shinsho" doczekała się pomnika odsłoniętego w  Tokio w 1959 roku. 
      


*W polskojęzycznej Wikipedii zostało podane nazwisko: Glossenmeyer; inne źródła podają Glossemeyer, w Gedanopedii piszą Glosemeyer; w Deutsche Biographie tego nazwiska nie znalazłam

Bibliografia:
Abramowicz, Dorota, Teatr z nieboszczykiem w roli głównej, czyli o dawnych naukach medycyny i anatomii. [dziennikbaltycki.pl - dostęp 18.10.2019]
Bogucka, Maria, Dzieje kultury polskiej do 1918 roku. Ossolineum 1991.
Johann Adam Kulmus [pl.wikipedia.org dostęp 28.10.2019]
Katedra Anatomii Gimnazjum Akademickiego [gedanopedia.pl dostęp 28.10.2019]
Kulmus, Johann Adam. Allgemeine Deutsche Biographie. Band 17 Jahrgang 1883 [Deutsche Biographie dostęp 28.10.2019]
Szarszewski, Adam, Johann Adam Kulmus, „Tabulae Anatomicae”, Gdańsk 1722. Sugita Genpaku, „Kaitai Shinsho”, Edo 1774. Annales Academiae Medicae Gedanensis. 2009 (39). Str. 133 - 144. [annales.gumed.edu.pl - dostęp pdf 28.10. 2019]